Dzisiaj zajmę się ubezwłasnowolnieniem, czym ono jest, jakie są rodzaje i jakie muszą wystąpić przesłanki, aby do ubezwłasnowolnienia doszło. Wprawdzie był ten temat poruszany już na moim blogu, ale było to kilka lat temu. Postanowiłam powrócić do zagadnienia ubezwłasnowolnienia, bowiem tak się złożyło, że sporo osób trafiało do mnie z zapytaniem odnośnie ubezwłasnowolnienia. Szczególnie dotyczyło to osób starszych, a o porady prawne zwracały się najczęściej dorosłe dzieci tychże rodziców.

W życiu spotykamy się z różnymi sytuacjami związanymi z członkami naszej rodziny, często trudnymi i bolesnymi. Szczególnie jest to trudne, gdy najbliższą nam osobę spotyka ciężka choroba psychiczna lub powodująca niesprawność intelektualną całkowitą lub  ograniczoną znacznym stopniu. Wiemy wówczas, że członek naszej rodziny nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować albo funkcjonuje w bardzo ograniczonym zakresie.

Co wówczas zrobić? Prawnie możemy podjąć działania poprzez wystąpienie do sądu o ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite w zależności od stanu osoby, która ma zostać poddana tej procedurze.

Ubezwłasnowolnienie częściowe.

Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się tylko wobec osoby pełnoletniej (mającej pełną zdolność do czynności prawnych). Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym może nastąpić z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności z powodu alkoholizmu lub narkomanii. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego jest dopuszczalne, jeżeli danej osobie potrzebna jest pomoc przy prowadzeniu jej spraw, a jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Sąd wydający orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym nie jest związany treścią wniosku i ocenia według własnego uznania, czy zachodzą przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego, czy całkowitego.

Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe jest zasadny, sąd wydaje postanowienie o ubezwłasnowolnieniu częściowym oraz przesyła odpis swojego orzeczenia do sądu opiekuńczego w celu ustanowienia kuratora.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Ubezwłasnowolnioną całkowicie może być osoba, która ukończyła trzynaście lat. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym może nastąpić na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii. Przy czym przyczyny podane powyżej muszą doprowadzić do tego, że osoba taka nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym powoduje pozbawienie osoby zdolności do czynności prawnych oraz następuje ustanowienie dla niej opiekuna prawnego, chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską (wówczas opiekun nie jest ustanawiany).

Jaki jest tryb postępowania?

Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie jest uregulowane Kodeksem postępowania cywilnego. W obu przypadkach, jest to postępowanie nieprocesowe, które toczy się przed sądem okręgowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby,której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w razie braku miejsca zamieszkania – przed sądem miejsca pobytu takiej osoby. Wniosek do sądu może zostać zgłoszony przez małżonka danej osoby, jej krewnego w linii prostej (np. rodzica), rodzeństwo, dzieci, itp lub przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może też złożyć prokurator.

We wniosku o ubezwłasnowolnienie powinno zostać określone, czy żąda się ubezwłasnowolnienia całkowitego czy częściowego.

Do wniosku należy dołączyć dokumenty potwierdzające przynależność osoby, która złożyła wniosek do kręgu osób uprawnionych, a zatem np. odpis aktu urodzenia, odpis aktu małżeństwa. Wymagane są również świadectwa o stanie zdrowia lub stanie umysłowym osoby, która ma być ubezwłasnowolniona; w przypadku osób upośledzonych umysłowo będą to np. świadectwo od lekarza psychiatry albo psychologa; w przypadku osób uzależnionych od alkoholu, np. zaświadczenie z poradni przeciwalkoholowej, może być też zaświadczenie od lekarza neurologa, jeśli upośledzenie umysłowe spowodowane jest chorobą neurologiczną.

Należy również wskazać opiekuna prawnego, który sprawowałby opiekę nad osobą ubezwłasnowolnioną, jeśli wniosek dotyczy ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Jakie są skutki orzeczenia przez sąd ubezwłasnowolnienia częściowego?

Skutkiem ubezwłasnowolnienia częściowego jest ograniczenie takiej osoby w zdolnościach do czynności prawnych. Wobec tego osoba ubezwłasnowolniona częściowo może, dokonywać czynności prawnych, przez które zaciąga zobowiązania lub rozporządza swoimi prawami, ale za zgodą jej przedstawiciela ustawowego (kuratora). Może jednak bez zgody kuratora zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (np. zawierać umowy sprzedaży podczas codziennych zakupów) oraz rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Jakie są skutki orzeczenia przez sąd ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Tutaj sytuacja wygląda inaczej niż przy ubezwłasnowolnieniu częściowym. Otóż, przede wszystkim osoba ubezwłasnowolniona całkowicie ma ustanowionego opiekuna. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych. To w rezultacie oznacza, że osoba ta nie może zawierać umów, a gdyby ich dokonała będą one nieważne. Może jednak, oczywiście o ile jest w stanie np. dokonywać drobnych zakupów, ale takie umowy stają się ważne z chwilą ich wykonania, o ile nie powodują  rażącego pokrzywdzenia osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Dlatego też jeżeli mamy do czynienia z osobą, która z powodu jej upośledzenia nie może w ogóle samodzielnie funkcjonować lub funkcjonuje w ograniczonym zakresie, warto zastanowić się nad rozwiązaniem, które powyżej opisałam.

Natomiast w praktyce zdarzały się także takie przypadki, że dana osoba sama składała wniosek do sądu, że chce być ubezwłasnowolniona. Czy zatem jest to prawnie dopuszczalne? Otóż, jak to w prawie bywa, nic nie jest oczywiste i jednoznaczne, a prawnicy najczęściej na zadane pytanie, swoją odpowiedź zaczynają od stwierdzenia „to zależy”. Przechodząc jednak do kwestii postawionej powyżej, czy dopuszczalny jest wniosek o ubezwłasnowolnienie złożony przez osobę, która ma być ubezwłasnowolniona, mogę jedynie napisać, że kwestia ta jest sporna zarówno w orzecznictwie sądowym jak i w literaturze prawniczej. Istnieje pogląd prawny, który dopuszcza taką możliwość, wedle poglądu przeciwnego , brak jest takiej możliwości. Zwolennicy tego drugiego rozwiązania twierdzą, że skoro osoba składa taki wniosek jest w pełni świadoma, rozumie co czyni, a zatem nie ma podstaw do orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Natomiast dokonując analizy orzecznictwa z ostatnich kilku lat, można dojść do wniosku, że jednak w przewadze jest pierwszy pogląd, że dopuszczalny jest wniosek o samoubezwłasnowolnienie. Dopuszczenie takiego rozwiązania podyktowane jest przede wszystkim tym, że głównie należy brać pod uwagę cel ubezwłasnowolnienia i ochronę interesów osoby, której ma dotyczyć przedmiotowa procedura. Niezależnie od powyższego z praktyki wiem, że nie są to łatwe sprawy i nie chodzi mi o zagadnienia prawne, ale o wymiar ludzki i emocjonalny. Często dzieci nie są przekonane, czy powinny występować z takim wnioskiem do sądu, pomimo, że rodzice są w zaawansowanym wieku i są spełnione kryteria do orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Nie znając tej instytucji prawnej i nie wiedząc dokładnie jakie będą rezultaty orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, odnoszą wrażenie, że mogą rodzicom zrobić krzywdę. Natomiast jestem osobiście innego zdania, że tym samym można ochronić osoby starsze i że można działać w ich interesie. Ostateczna jednak decyzja zależy od tych. którzy należą do kręgu osób uprawnionych do wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie.